U manastiru Žiča u nedjelju, 6. oktobra, Svetom arhijerejskom liturgijom zvanično će početi obilježavanje jednog od najznačajnijih događaja za identitet srpskog naroda – osam vijekova autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve /SPC/, čiji je utemeljivač Sveti Sava.
Sveti Sava, koji je u to vrijeme bio iguman manastira Hilandar, izdejstvovao je autokefalnost kod nikejskog cara Teodora Prvog Laskarisa i vaseljenskog patrijarha Manojla Prvog Haritopula, a samostalnost SPC je proglašena 14. septembra 1219. godine, sa sjedištem u manastiru Žiča.
Središte arhiepiskopije u početku je bilo u manastiru Žiča, zadužbini prvog kralja iz dinastije Nemanjića – Stefana Prvovjenčanog, a nakon upada Pečenega, 1253. godine, premješteno je u Peć na Kosmetu. Za prvog srpskog arhiepiskopa sa titulom arhiepiskop srpskih i primorskih zemalja proglašen je Sveti Sava, najmlađi sin osnivača dinastije Nemanjić – Stefana Nemanje. Svi arhiepiskopi i patrijarsi srpski smatraju se stolnicima trona Svetoga Save.
Srpska arhiepiskopija je proglašenjem srpskog carstva uzdignuta na dostojanstvo patrijaršije na crkvenom saboru u Skoplju 1346. godine, a pećki arhiepiskop Joanikije Drugi dobio je titulu patrijarha. Patrijarh je, poput cara, nosio titulu patrijarh Srba i Grka/Srbije i Romanije, a patrijaršija je dobila položaj i privilegije po uzoru na Carigradsku patrijaršiju. Carigradska patrijaršija je na ovaj postupak 1350. godine reagovala anatemom i izopštenjem iz pravoslavne crkve srpskog cara Dušana i njegove porodice, patrijarha i naroda usljed čega je nastao raskol koji je trajao sve do 1375.
Tada je posredovanjem kneza Lazara Hrebeljanovića i zbog ugroženosti od Turaka, raskol prevaziđen, a Pećkoj patrijaršiji priznat status patrijaršije u ustrojstvu pravoslavnih crkava, koji je održala do danas. Padom Smedereva i srpske despotovine pod tursku vlast 1459. godine tadašnja Pećka patrijaršija je ukinuta, a obnovljena je 1557. inicijativom velikog vezira Mehmed-paše Sokolovića, koji je za prvog patrijarha obnovljene patrijaršije postavio svog rođaka Makarija Sokolovića. Jurisdikcija Pećke patrijaršije pokrivala je široku teritoriju od Velesa, Štipa i Samokova na jugu, do Budima na sjeveru i sjevernih krajeva Dalmacije Slavonije i Panonije na zapadu.
Zbog toga što su episkopi i patrijarsi često bili na čelu naroda protiv Osmanlija, u čemu su posebno istaknutu ulogu imali vršački episkop Melentije, patrijarh Arsenije Treći Čarnojević i Arsenije Četvrti Šakabenta, sultan Mustafa Treći ukinuo je Pećku patrijaršiju 1766. godine. Godinu dana kasnije ukinuta je i Ohridska arhiepiskopija, na čijem čelu su bili grčki episkopi. Nakon toga dijelovi srpske Crkve, koji su ostali pod Osmanlijama, ušli su pod jurisdikciju Carigradske patrijaršije, a većinu episkopa činili su Grci – fanarioti.
Veliki broj Srba je u to vrijeme emigrirao na područje Austrije, te katedra arhiepiskopa pećkog premještena iz Peći u Sremske Karlovce, a u maju 1848. uzdignuta na rang patrijaršije. Nakon uspostavljanja srpske autonomije 1832. godine u Beogradu je proglašena autonomna mitropolija pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije, a 1879. je dobila autokefalnost. U toku balkanskih ratova od 1912. do 1913. godine u sastav Beogradske mitropolije su ušle i Skopska, Veleško-debarska i Prizrenska eparhija.
Uslovi za crkveno ujedinjenje, odnosno obnovu Pećke patrijaršije stvoreni su proglašenjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1918. godine. Od 1920. godine središte SPC je u Beogradu, a Crkva ima dostojanstvo patrijaršije. Patrijarh SPC od tada ima titulu mitropolit beogradsko-karlovački, arhiepiskop pećki i patrijarh srpski. Carigradska patrijaršija je 1922. posebnim tomosom priznala ujedinjenje pokrajinskih srpskih crkava i stvaranje patrijaršije, kao i prenos jurisdikcije na SPC na prostoru dotadašnjih eparhija u Dalmaciji, BiH, Staroj Raškoj, Metohiji, Kosovu i vardarskom dijelu Makedonije.
Prvi srpski patrijarh obnovljene Patrijaršije bio je mitropolit Srbije Dimitrije /Pavlović/, u čije je vrijeme osnovano nekoliko novih eparhija, Bogoslovski fakultet u Beogradu i Zagrebu, te Bogoslovija u Bitolju. Crkveni Ustav je donesen 1932. godine za vrijeme patrijarha Varnave /Rosića/, a u njegovo vrijeme izgrađena je, između ostalog, zgrada Patrijaršije u Beogradu, te započet Hram Svetog Save /1935. godine/. Patrijarh Varnava, koji se odlučno usprotivio velikim privilegijama Rimokatoličke crkve u Jugoslaviji, koje su ugrožavale pravoslavnu i ostale vjeroispovijesti, preminuo je iznenada u noći između 23. i 24. juna 1937. u vrijeme izglasavanja konkordata u Narodnoj skupštini.
Po izbijanju Drugog svjetskog rata, patrijarh Gavrilo /Dožić/ i Sveti sinod SPC protivili su se pristupanju Trojnom paktu. Tokom rata ubijeno je 515 sveštenika, monaha i vjeroučitelja, a patrijarh Gavrilo bio je zarobljen i odveden u logor Dahau u Njemačkoj. Tokom cijelog rata, do njegovog povratka, mijenjao ga je Sveti sinod sa skopskim mitropolitom Josifom /Cvijovićem/.
Po završetku Drugog svjetskog rata, SPC nije isplaćena ratna šteta, a komunističke vlasti su Crkvu odvojile od države, oduzele joj oko 70.000 hektara zemlje i 1.180 zgrada. Pritisak komunista na Crkvu bio je veliki u doba patrijarha Vikentija, koji je ustoličen 1950. godine, a 1952. Bogoslovski fakultet je izbačen sa Beogradskog univerziteta zbog patrijarhovog odbijanja da bude razmotreno pitanje “makedonske crkve”. Na čelu SPC je od 1958. do 1990. godine bio patrijarh German i u tom periodu su osnovane četiri nove eparhije, obnovljen rad Bogoslovije u manastiru Krka, nastavljeni radovi na Hramu Svetog Save, te sagrađena nova zgrada Bogoslovskog fakulteta u Beogradu.
Patrijarh Pavle, koji je ustoličen 1990, uspio je da prevaziđe raskol SPC u SAD 1992. godine, a za to vrijeme je ustanovljeno i šest novih eparhija. Tokom ratova u BiH i Hrvatskoj većina tamošnjih eparhija je opustošeno, srpski narod je raseljen, a crkve i manastiri razoreni. Većina srpskog stanovništva je 1999, usljed NATO bombardovanja i terorizma Albanaca, napustila i Kosovo i Metohiju, gdje je spaljeno i porušeno više od 80 crkava i manastira, među kojima i neki iz 14. vijeka. Na čelu SPC danas je Njegova svetost patrijarh srpski Irinej, koji je ustoličen 2010. godine.
Srpska pravoslavna crkva je samostalna i ima dostojanstvo patrijaršije, a prema važećem diptihu Carigradske patrijaršije nalazi se na šestom mjestu, poslije Ruske, a prije Rumunske. Sjedište SPC je u Beogradu u patrijaršijskom dvoru. Srpska pravoslavna crkva ima 39 eparhija, više od 3.500 parohija, 204 manastira, oko 1.900 sveštenika, oko 230 monaha i 1.000 monahinja.
U šest bogoslovija školuje se više od 1.000 učenika, a na bogoslovskim fakultetima i Akademiji studira više od 1.000 studenata.
/Srna/
