Nedaleko od grada Mostara da kažemo u scru prelijepe Herecegovine neposterdno uz bučnu rijeku Neretvu putnik u zelenilu ugleda bijele objekte Manastira Žitomislić koji je posvećen Blagovještenju Presvete Bogorodice. Građevina je kako istorija kaže iz XV vijeka. Često je rušen i paljen i obnovljen je 1563. godine od braće pravoslavnih Srba Miloradovića-Hrabrena, u selu Žitomisliću, timaru ove stare srpske poznate velmoške i zadužbinarske porodice. Rodonačelnik bratstva Miloradovića-Hrabrena, koje je živjelo u predjelima stolačkih Dubrava i Hrasna, vojvoda Stjepan Miloradović pominje se 1416. godine, a u turskim popisima defterima iz 1468. i 1477. god. pominju se sinovi: vojvoda Petar i braća mu Radoje i Vukić. Porodična nekropola Hrabrena nalazi se u Radimlji, a kompleks crkve sa grobovima i dvije kamene sudačke stolice na Ošanićima kod Stoca. Na stećku u Radimlji piše: “Sie leži dobri Radoe sin vojvode Stjepana na svojoj baštini na Batnogah si bilig postavi na me brat moi boevoda Petar.“
Sredinom i krajem XVII vijeka neki od Miloradovića se sele u Rusiju, ali 1707.g. dolaze braća Mihajlo i Gavrilo da posjete svoju zadužbinu Žitomislić i donose darove Petra Velikog, a 1711.g. u vrijeme rusko-turskog rata, Mihajlo kao „srpski pukovnik“ dolazi na Cetinje i na Vidovdan, sa vladikom Danilom II Petrovićem, objavljuje proglas o ustanku protiv Turaka. Godine 1760. u Austriji oficir Jeronim Miloradović-Hrebrenović od Dubrava postaje plemić, a zatim u Rusiji general ruske vojske. Godine 1883. potomak Hrabrena, ruski grof Grigorij posetio je Žitomislić, darivao ga, postavio ploču na južnom zidu priprate. Postoji manastirski pečat Žitomislića iz 1585. godine, s natpisom:“Se pečat stoe Blgovešč. Prestie Bci mn. Ž. 1585″.
Godine 1602/03. ima zapis majstora Vukašina iz manastira Orahovice, uklesan na kapitelu južnog stuba Žitomislićke crkve. 5. maja 1609.g. dovršen živopis Žitomislićkog hrama po poruxbi igumana Save, trudom i troškom jeromonaha Maksima, možda iz porodice Hrabrena. Manastirska crkva je ubrzo opremljena krstionicom, prestonim ikonama i bogatim ikonostasom u pozlaćenom duborezu. Inače, Žitomislićki hram je imao u pozadini zidani ikonostas, kao još neke crkve iz XV i XVI vijeka. Za igumana Save (1609-1616), Visariona (1616-1617) i Serafiona (1618) u Žitomisliću je prepisano više od deset važnih crkvenih knjiga, a godine 1618/1619. završen je ukrašeni manastirski pomenik, gdje se pominju svi srpski kraljevi, arhiepiskopi i igumani Žitomislića, kao i svi muški i ženski članovi porodice Hrabrena. Monasi manastira Žitomislića u XVII vijeku značajne su ličnosti, stižu do Svete Gore i postaju Hilandarski igumani. Kaluđeri se bore za očuvanje svog naroda i manastira od ratova, hajdučije, zuluma.
Godine 1663. manastir je obnovio česmu (vjerovatno vodovod). 1675. godine proiguman Serafion je dao da dobar majstor uradi pozlaćeni duborez carskih dveri. Jeromonah Žitomislićki haxi-Jeremija poklonio je 1684.g. srebrenu petohljebnicu; a 1689.g. sakovan je u Sarajevu duborezni krst okovan srebrom, čuvan donedavno u manastiru. Mitropolit Dabrobosanski Visarion, iz Žitomislića, poklonio je 1691.g. srebrom i zlatom okovano štampano rusko Jevanđelje i 1699.g. nalonj duborezan i ukrašen intarzijom, iste godine vjernici braća Vitkovići darovali su srebrno kandilo ukrašeno predstavama Raspeća, Bogorodice i Sv. Đorđa. Mnogo je knjiga prepisano i ukrašeno u manastiru Žitomisliću. Oko crkve ima staro manastirsko groblje, sa starim vrijednim spomenicima. Godine 1890. jeromonah Hristifor Milutinović, kasnije iguman, iskopavao je grobove u Orlovcima (Crkvini) i tada otkrio „hram sa više oltara“. U Žitomisliću su se školovali mnogi značajni Srbi, ne samo Hercegovci, u XVIII i XIX pa i u XX vijeku, iz njenog bratstva proizašli su brojni narodni duhovnici i arhipastiri ove i drugih eparhija Srpske Crkve. Godine 1858. ovdje je otvorena Pripravna duhovna škola, prva te vrste u Bosni i Hercegovini.
26. juna 1941. g. Ustaše su pobile cijelo bratstvo manastira Žitomislića, njih osam, i bacile u Vidonjsku jamu na desnoj obali Neretve, a manastir je opustio, jer su krajem 1941. godine sve konake, osim jedne male zgrade, zapalili Hrvati i Nijemci, pošto su prethodno sve opljačkali, prije svega manastirsku riznicu, arhivu i biblioteku. Manastirska crkva je tada samo čudom Božijim ostala pošteđena. U nedjelju 3. februara 1991. Godine u Žitomisliću, u mermernu grobnicu iznad oltara prema istoku, svečano su sahranjene mošti Žitomislićkih novomučenika (izvađenih krajem 1990.g. iz jame Vidonja), uz sasluženje Srpskog Patrijarha Gospodina Pavla.
Manastir Žitomislić je od Hrvata spaljen i srušen, polovinom juna 1992. godine, a potom je velikom količinom podmetnutog eksploziva miniran do temelja, zajedno sa konacima, čak je spaljen i miniran grob novomučenika Žitomislićkih monaha. Sestrinstvo sa igumanijom Evpraksijom i duhovnikom igumanom Jovanom (Nedićem) izbjeglo je iz manastira neku sedmicu prije uništenja manastira.
U toku 2003. i 2005. godine obnovljena je crkva i stari konak i osveštani od strane Patrijarha Srpskog Gospodina Pavla maja mjeseca 2005. godine. Danas, sa arhimandritom Danilom (Pavlovićem), bratstvo manastira se stara da Svetinju manastira Žitomislić još više obnovi.
Danas u manastiru živi osam monaha koji predvodi Iguman manastira Žitomislić Danilo Pavlović.On nam je rekao je da je prije 13 godina prvi put služena liturgija na ruševinama manastira, a da je prošlo 10 godina od osveštanja manastira.
Iako je sve bilo razrušeno, iguman ističe, da se uvijek osjećalo da je ovo mjesto Sveto, da je osveštano i da je tu milost Presvete Bogorodice i mučenika Žitomislićkih.
“Obnavljajući ovaj manastir, obnavljao sam sebe, svi zajedno smo obnavljali naše biće i naše postojanje. Mi koji živimo ovdje u dolini Neretve, već 13 ili 15 godina vraćajući se na svoja zgarišta, obnavljali smo ne samo život, nego i svoje ljudsko dostojanstvo. Ova svetinja ovdje postoji već vijekovima i svjedoči i opominje, te poziva narod na pokajanje i blagovijest Јevanđelja Hristovog”, rekao je iguman Danilo.
Stojeći kraj kripte novomučenicina Žitomilića pade mi na um izreka oca nikolaja Velimirovića „Krajnja je ljudska ne odnositi se sa poštovanjem prema onima koji su napustili ovaj svijet ma ko oni i kakvi bili za života“ Srknavljenje kripte tokom proteklog rata dovoljno samo za sebe govori o počiniocima ovog sramnog djela, o njihovom čojstvu i zatovanošću nekom suludom ideoilogijom .
