Putujući prelijepom zemljom Srbijom posjetili smo i Felix Romulianu koje je gotovo nevjerovatno dobro očuvano arheološko nalazište. Ovaj rimski grad star veće preko 1700 godina smješten je u selu Gamzigrad, južno od Dunava, 11 km od Zaječara i 238 km od Beograda, Građevina se nalazi na površini od 6,5 ha a tu su ostaci veličanstvene kasnoantičke carske palate Felix Romuliana. Palata je ograđena utvrđenim visokim odbrambenim zidinama, sa malenim šestougaonim kulama, radi odbrane od upada varvara.
Prvo smo obišli glavni object, a to je Carska Palata Felix Romuliana koja je izgrađena u raskošnom stilu antičke arhitekture između 297. i 311. godine nove ere, po zamisli rimskog imperatora Gaja Valerija Galerija Maksimijana, nakon pobjede nad Persijancima.
Na lijepo postavljenim tablama koje služe kao putokazi piše da je izgradnjom carske palate Felix Romuliane, sa ciljem da bude bezbjedno boravište, ovaj kraj i njegov osnivač dobijaju veliki značaj. Moćni harizmatični imperator Galerijus je rođen u ovoj raskošnoj palati, inače je bio zet Cara Dioklecijana, a poslij e smrti je sahranjen na obližnjem brdu Magura, udaljenom oko 1 km istočno od palate, gdje se i danas nalaze ostaci carskog mauzoleja i spomenika posvećenog Imperatoru i njegovoj majci, uz koju je sahranjen. Kraljica majka Romula je bila paganska sveštenica, po kojoj je palata i naselje nazvano.
Imperator Galerije je pred svoju smrt, 30. aprila 311. godine u Nikomediji, donio Edikt o toleranciji vjera, prvi akt u kome se ozakonjuju prava hrišćana, što potvrđuje hrišćansko nasleđe FelixRomulijane.
Arheološka ispokapavanja u carskoj palati Felix Romuliana su otkrila carsku rezidenciju sa mozaicima izvanredne ljepote, (više od 400 metara kvadratnih prelijpog mozaika je privremeno prekriveno slojem pijeska da nebi došlo do njegovog oštećenja) pronađena je i prelijepa statua imperatora Galerijusa, te hram posvećen božanstvima Jupitera i Herkula, kao i važni ekonomski objekti, javna kupatila i veličanstvene slavoluke na ulazu u palatu. Na njima je i danas vidljiv natpis Felix Romuliana, što znači Srećna Romulijana.
Objekti carske palate Felix Romuliane su raskošno ukrašeni freskama, podnim mozaicima sa figuralnim i geometrijskim motivima. Arhitektura carskog kompleksa Felix Romuliane je bogata u materijalima i posjeduje visok kvalitet ukrasne arhitektonske skulpture stubova, kapitela, zidova, kao i skulpturalnog ukrašavanja. Oko polovine 5. vijeka su gotovo sve građevine carske palate Felix Romuliane okružene zidinama uništene u požaru.
Carska palata Felix Romuliana je konačno obnovljena, ali je njen izgled potpuno promijenjen. Tokom 6. vijeka je Felix Romuliana bila naselje zemljoradnika i zanatlija. Početkom 7. vijeka je Felix Romuliana napuštena i ostaje u tom stanju do naseljavanja Slovena u 11. vijeku, koji su tu imali svoje utvrđenje.
Od 2007. godine carska palata Felix Romuliana je dio UNESCO-ve svjetske kulturne baštine i meta znatiželjnih posetilaca, kao i mnogobrojnih istraživača i arheoloških stručnjaka iz Srbije ali i čitavog svijeta.
U poslednje dvije decenije nalazište Felix Romulijana je domaćin brojnih kulturnih događaja – koncerata, nastupa, istraživačkih naučnih skupova, obuka, posjeta i slično. Felix Romulijana predstavlja jednu od omiljenih i preporučenih turističkih destinacija u Srbiji, zahvaljujući odličnom načinu predstavljanja kulturno-istorijskog nasleđa, kroz jedinstveni kostimirani nastup, kao i mogućnosti da gosti uživaju u autentičnom rimskom posluženju ili tradicionalnom obroku nezaboravnih specijaliteta vlaške, torlačke i srpske kuhinje u prijatno uređenom prirodnom ambijentu.
I danas u eri digitalizacije, nekadašnja rezidencija rimskog cara Gaja Valerija Maksimilijana Galerija (293- 311. n.e.) još uvek budi znatiželju domaćih i inostranih turista. Veličanstvena palata rimskog imperatora Gaja Maksimilijana koji se istakao kao sposoban vojnik što nije promaklo rimskom caru Dioklecijanu (244.-313. n.e .), koji ga je proglasio cezarom i oženio ćerkom Valerijom. Gaj je 306. postao poglavar Rimske Imperije sve do pokušaja da se povuče u mirnu starost, ali mu je smrt stala na put 311. godine u blizini Sofije u povratku ka domovini u priobalnu Dakiju. Nakon najezde Slovena krajem šestog vijeka rezidencija je napuštena.
Dileme u vezi naziva i svrhe u koje je bila korišćena razriješene su otkrićem natpisa na kome je pisalo Felix Romuliana 23. juna 1984., a posijle 150 godina traganja za pravom istinom. U blizini Romiliane na lokalitetu Magvra, sahranjeni su Galerije i njegova majka Romula, po kojoj je Romuliana i dobila ime. Na Magri se mogu videti dijve grobine humke- tumuli sa lomačama na kojima je izvršeno spaljivanje imperatora i njegove majke. Tada se vjerovalo u zagrobni život, pa su mrtvi sahranjivani sa ličnom imovinom i spaljivani.
Danas posetioci mogu vidjeti ostatke nekadašnje palate sa mozaicima izvanredne ljepote, statuu imperatora Galerija Maksimilijana, hram posvećen božanstvima Jupitera i Herkula, javna kupatila.
Dok nas je vodič upoznavao sa puno čijenica nad iskopanim gradom je polako ali sigurno pristizao prvi sumrak , ono vrjeme kada se na smiraj sprema ju i ljudi i priroda, pa nekako sve na mir miriše i neku blagu ljepotu.Osjećaj blagog umora i ispunjenost onim što smo vidjeli učiniše da pospašmo u autobusu kojim smo se vozili do Niša na veliki muzički spektakl koji je u tvrđavi priređen u “Čast 1700. godina milanskog edikta”, o tom spektaklu ćemo pisati drugi put jer je zaista bio nevjerovatno koncipiran od velikog broja najpoznatijih muzičkig stručnjaka.
