Obilazeći majku Srbiju i diveći se njenim kulturnim blagom iz prošlih vijekova stignem pred kapije jednog za srpski narod vrlo važnog manastira, u svoj svojoj ljepoti ukaza mi se manastir Žiča. Jutarnji zraci junskog sunca kao da su milovali kupole manstirskog zdanja, a njihov sjaj davao neku gotovo mističnu sliku mnogobrojnim građevinama koje su pretežno tamno crvene boje po čemu je ovaj manastir jedinstven na našim prostorima.
Manastriski kompleks leži na malom brežuljku odmah iznad rijeke Ibra, a sa njegovih zidina pruža se prelijep pogled na okolinu, vinograde, zelenilo i livade i modru rijeku koja vijuga kroz more zelenila. U ovom manastiru su se dogodili vrlo važni istorijski događaji na samom početku stvaranja srpske države. Ovdje je bilo i sjedište prve srpske arhiepiskopije U blizini grada Kraljeva, sa desne strane Ibra, na samom početku Ibarske kotline, smjestio se manastir Žiča. On je jedan od najstarijih i najvažnijih središta duhovnog, kulturnog, ekonomskog i nacionalnog života srpskog naroda u srednjovjekovnoj državi Raškoj.
Samo šesnaest kilometara od Vrnjačke banje i obližnjeg Goča, a u neposrednom okruženju Ribnice, masivnih Stolova i čuvene Mataruške banje, Žiča je danas – uz sve atribute koji pripadaju ovom starom hramu Nemanjića – jedan od najposjećenijih manastira u Srbiji.
Manastir je početkom XIII vijeka podigao Stefan Prvovjenčani Nemanjić, sin Nemanjin, uz svesrdnu pomoć i podršku svog brata, arhimandrita Save. Računa se da je izgradnja glavnog manastirskog hrama, crkve Svetog Spasa, počela 1208. godine ili godinu-dvije kasnije, ali u svakom slučaju poslije Savinog povratka iz Svete Gore na Atosu. U to vrijeme Stefan je, nakon izmirenja sa starijim bratom Vukanom, uspostavio jedinstvenu vlast na cijelom prostoru raške države i imao je titulu velikog raškog župana. Tako je bilo do 1217. godine, kada je upravo u manastiru Žiča, čiji je on osnivač i zaštitnik, dobio kraljevsku krunu i time postao prvi srpski monarh u Raškoj. Od tada je nazvan Stefan Prvovjenčani.
Neke pojedinosti o tome sadržane su u zapisima i svjedočenjima Stefanovih biografa Domentijana i Teodosija. Naročito kada je u pitanju sam manastir i njegova izgradnja. Istoričari, međutim, ukazuju i na neke šire okolnosti koje su doprinijele ubrzanju izgradnje manastirskog kompleksa (građen je do 1230. godine), ali i usponu i konsolidaciji raške države u tim prvim decenijama XIII vijeka. Kao važan podsticajni momenat za teritorijalno, a potom i duhovno osamostaljenje Raške, bila je činjenica da je samo koju godinu ranije (u periodu 1202-1204) vođen četvrti krstaški rat, da je zauzet Carigrad i došlo do raspada Vizantije.
U tim uslovima, kada je na širokim balkanskim prostorima uspostavljeno latinsko carstvo – napominju istoričari -Stefan se orijentisao prema katoličkoj crkvi, uspostavljajući ženidbeni odnos sa Mlecima i prijateljstvo sa papom, od koga je i dobio krunu.
Ubrzo nakon krunisanja za kralja (1217) uslijedili su novi, takođe važni državnički potezi Stefana Prvovjenčanog. Oslonjen na brata arhimandrita Savu, koji je bio svestrano obrazovan i vješt diplomata, on je isposlovao kod nikejskog patrijarha priznanje samostalnosti srpske crkve.
Priznanje samostalnosti postignuto je 1219. godine i od tada je Žiča sjedište prve srpske arhiepiskopije, a arhimandrit Sava postaje prvi srpski arhiepiskop. Rijeka Ibar, kraj koje je podignuta Žiča, duboko se urezala u istoriju srpskog naroda. Zajedno sa pritokama, Raškom koju prima u srednjem toku Ibarske klisure i Sitnicom, koju prihvata ispod starog grada.
Crkva Svetog Spasa Zvečana i Markove kule na samom početku ravnog Kosova. Ibar je kičma srpske države tokom svih vijekova njenog postojanja. Na slivnom području ovih rijeka u periodu između XII i XIV vijeka izgrađeni su najznačajniji srpski manastiri: Žiča, Studenica, Đurđevi Stupovi, Sopoćani, Banjska, Gračanica, crkva Samodreža.U blizini njihovih obala podignuti su i neki od najznačajnijih srednjovjekovnih gradova: Stari Ras, Trepča, Zvečan, Vučitrn, Novo Brdo, Nerodimlja. A između Sitnice i Laba, kako je poznato, godine 1389. odigrala se istorijska Kosovska bitka. Manastir Žiča je, samo jedan od izdanaka duhovnog života Srba u srednjem vijeku. Jedan, a ipak izuzetan i neponovljiv, jer je bio mjesto događaja i neposredni svjedok nekoliko važnih istorijskih događaja na samom početku stvaranja srpske države. Stefanova crkva Svetog Spasa zidana je kombinacijom kamena i opeke. Prema ocjeni istraživača i dobrih poznavalaca sakralne arhitekture srednjeg vijeka, ona pripada raškoj graditeljskoj školi.
U pojedinim detaljima vidljiva su različita umjetnička shvatanja, ali je stil gradnje u osnovi prožet duhom vizantijskog graditeljstva. Osnovu crkve čini prostrani brod sa apsidom (oltarskim prostorom polukružnog oblika) na istočnoj strani građevine. Za svođeni prostor na bočnim stranama daje hramu izgled poprečnog broda, a time i izgled upisanog krsta. Inače, kao i kod većine drugih građevina ovog tipa i vremena, glavna kupola uzdiže se iznad središta hrama, čime je postignuta odgovarajuća simetrija i dobra osvijetljenost. Tokom vremena bilo je mnogo vandalskih nasrtanja na manastirski hram i njegovu riznicu. Naročito u prva dva vijeka osmanlijske okupacije.
Više puta rušena, paljena, pljačkana i teže devastirana, ona je, silom prilika, više puta i obnavljana. U toku obnove, u sklopu sanacionih i konzervatorskih zahvata, manastirski objekti su doziđivani, pa su tako učinjene izvjesne izmjene u strukturi prostora i spoljnoj vizuri objekata. Tako je u sklopu crkve Svetog Spasa dozidana spoljna priprata, a u isto vrijeme ozidana je i visoka kula zvonika sa zapadne strane hrama.
Intenzivna obnova organizovana je u vrijeme arhiepiskopa Jevstatija Drugog (1292-1309) i Nikodina (1317-1337).Tada je oslikana trpezarija, crkveni svodovi prekriveni olovom, izgrađena je kula-zvonik i obavljeni drugi neophodni radovi.
Obiđoh ovu ljepoticu čiji svaki pedalj zemlje miriše na veličinu loze Nemanjića, na Svetog Savu i na sve velike srpske vitezove i patrijarhe koji već više od devet vijekova čuvaju ovaj biser u kotlini rijeke Ibra da se u njemu vjerni narod moli, vjenčava, krštava da sa njim živi u molitvi za svoj rod. Unutar zidina ovog svetog mjesta vlada onaj mir gdje čuješ zujanje pčelica, osjetiš miris tamjana, mjesto gdje vlada šapat molitve i rodi ti se ona potreba da i ti miruješ, ćutiš da bi u sebe upio tu ljepotu koja te nekako iznutra čini sretnim i blaženim. Vidjeti ovaj kompleks znači naučiti nešto više o svome rodu i narodu, pokloniti mu se je blagodet koju vam od srca preporučujem.
