U petak naveče 20. septembra poslije blagoslova ispred Crkve Lazarice u banjalučkom naselju Lazarevo grupa od 50 vjernika krenula je na pokloničko putovanje manastirima Zavala, Savina, Ostrog, Dajbabe Žitomislići, Hercegovačka Gračanica i Crkvi u Prebilovcima. Grupu je vodio jerej Petar Figurek koji je sa ostalim sveštenicima ove prelijepe crkve znalački osmislio ovo putovanje.Udoban autobus je oko sedam sati ujutro stigao na jutarnju liturgiju u Manastir Zavalu ili manastir Vavedenja Bogorodice koji se nalazi u Eparhiji zahumsko-hercegovačkoj i primorskoj i nalazi se u Popovu polju, 3km. od opšinskog središta Ravno.
Proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine Nacionalni spomenik se sastoji od: crkve sa zvonikom, podzida sa pristupnim tunelom i terasom, novog konaka, čatrnje, stare škole i pećine (isposnice). Najstariji pisani dokumenat o Zavali je ugovor iz 1514. godine o prodaji jednog vinograda manastiru. Očito je da je manastir u Zavali postojao najkasnije početkom XVI vijeka, ali se ne zna zašto je krajem tog vijeka bilo potrebno obnavljati manastirsku crkvu. Godine 1587. izdat je ferman za obnovu crkve, uz uslov da crkva ne smije da bude veća nego ranije. S obzirom na to da se u Zavalskom pomeniku navode imena vojvoda iz loze Hrabrena-Miloradovića, može da se pretpostavi da su plemići iz te porodice bili ktitori obnove manastira.
Po završenoj liturgiji i posluženju u manastirskoj gostoprimnici nastavljeno je putovanje prema Herceg novom sa namjerom da se posjeti još jedna velika svetinja.Od Trebinja do silaska na morsku obalu stižemo za pedesetak minuta. Dočekuje nas krasno sunčano i toplo jutro protkano mirisima mediteranskog bilja i pogled na more pa se vozimo 2 km istočno od Herceg novog u jedinstvenom ambijentu mediteranske vegetacije. I eto nas pred zidinama Manastira Savina koji je ukras i obale i grada. Manastir se sastoji od dvije crkve posvećene uspenju Bogorodice, manastirskog konaka sa riznicom i crkve Sv. Save, izdvojene na obližnjem brežuljku, pa mami poglede jer svojom bjelinom zaustavi pogled u oazi zelenila.
U manastirskoj Riznici se nalaze izuzetno vrijedni predmeti – eksponati među kojima se izdvajaju: kristalni krst Sv. Save iz 13. vijeka, kivot Manastira Tvrdoš iz 1615. godine, plaštanica iz 1642. godine, srebrna petohljebnica iz 1648. godine, jedan putir iz 1650. godine, jevanđelje iz 1685. godine, jedinstven portret ruskog cara Petra Velikog, kao i niz rezbarenih i bogato ukrašenih ručnih i prijestonih krstova. U manastirskoj biblioteci se nalazi veliki broj vrijednih knjiga i dokumenata. Pored muzejskih dragocjenosti koje su izložene u riznici, Savina ima i svetu, čudotvornu ikonu, Majku Božiju, zvanu Savinska Bogorodica. Ovu vrijednu ikonu pobožan narod bez razlike u vjeri smatra čudotvornom. Njoj se pripisuje zasluga za spas manastira kada ga je mletački kapetan Đerman, doplovivši galijama pod manastir, htio dići u vazduh. Ikonu je priložila manastiru porodica kapetana Josifa Komnenovića iz Tople. Pored ove u velikoj crkvi se nalazi i mala ikona Majke Božije, prilog ruske carice Ekatarine Velike.
Nad vratima Male crkve Uspenja Bogorodice, sa unutrašnje strane, je fresko – natpis iz 1831. godinena kome se kao godina nastanka ove crkve pominje 1030. godina, ali se po stilskim karakteristikama smatra vjerovatnijim da crkva potiče iz vremena Kosača. Na unutrašnjim zidovima otkriveno je nekoliko slojeva fresko-slikarstva, a najstariji je pronađen ispod sloja fresaka iz 1565. godine. Smatra se da je nastao sredinom XV vijeka i ima stilske karakteristike slikarstva Lovra Dobrićevića. Najmlađi živopis je iz 1831. godine. Ikonostas je sastavljen iz više djelova iz raznih epoha. Carske dveri zvane “tvrdoške” i veliko Raspeće iznad njih izradio je 1703. godine Dimitrije Daskal, a hramnu ikonu Uspenja Bogorodice njegov sin Rafail.
U manstirskoj porti prepuno ljudu , ali vlada onaj red koji jednostavno sve posjetioce natjera da se uklope u sredinu mira i blagoslova manastisrskog kompleksa.Na sve strane posjetioci se slikaju a manje ili veće grupe vjernika ljudi stalno dolaze .I naša grupa poslije obilaska i divljenja ovom biseru arhitekture i ikonopisa sjedamo u autobus pa se upućujemo obalom uz more prema Budvi. Po dolasku u Lepetane autobus ulazi na trajekt a poslije desetak minuta plovidbe morem eto nas na drugoj strani kotor-bočkog zaliva, pa nastavljamo put ka Budvi. U središtu Crnogorskog turizma punog posjetilaca i kupača na sniježno –bijelim plažama odmorimo, osvježimo se pa nastavljamo putovanje prema Podgorici sa namjerom da posjetimo i manastir Dajbabe.
Dočekuje nas jedan svesrdni iskušenik te ukratko ispriča istoriju manastira pa nas povede da se poklonimo ovoj svetinji i cijelivamo mošti Simeona Dajbabskog .
Dajbabe je pravoslavni manastir posvećen Uspenju Bogorodice i nalazi se nedaleko od Podgorice u blizini sela po kojem je dobio ime.Osnovan je 1897. godine i kao prostor za crkvu je korišten prirodni oblik pećine, koji čini pouski hodnici sa proširenjima na krajevima pravilnog krsta pa je u čeonom proširenju otlar, u lijevom od ulaza kivot sveca a u desnom ispovjedaonica..Jedini vidljiv dio crkve je izvan pećine i to je prostrani ulazni trijem sa dva zvonika. Unutrašnjost manastira je oslikao njen ktitor kaluđer Simeon Popović prilagodjavajući scene prirodnom obliku stijena i na njegovom uredjenju je radio sve do svoje smrti 1941. godine.
Poslije ushićenja zbog viđenog u ovom jedinstvenom manastiru našeg naroda koji je u pećini uputimo se prema Ostrogu a sunce je već zalazilo.Pošto ne dobismo smještaj u manstirskom konaku požurimo da se smjestimo u širokoj i dugoj manastirskog porti Gornjeg manastira. Mjesta gotovo da i nema , već je preko hiljadu ljudi namjestilo ćebadi, vreće za spavanje pa se vrlo teško kretati. Ja i mojii prijatelji uspjesmo pronaći dva tri kvadratna metra slobodnog prostora pa nabrzinu prostremo ležaj za četiri osobe.I poslije više pokušaja da dobijemo neko ćebe uspijemo, zahvaljujući jednoj starijoj makedonki dobre duše, I napravismo ležaje odmah uz prag pekoteke. U tom momentu gotovo da stope slobodog prostora se više nije moglo pronaći u porti manastira pa čak i na nekoliko stotina metara asvaltnog puta koji se proteže do same porte. Sve ležaj do ležaja cijelom širnom i dužinom puta i porte.
Nad Ostrogom izašao mjesec sluti se prilično hladna jesenjska noć a gotovo dvije hiljade ljudi će noćiti pod vedrim nebom, u blizini moštiju Svetog oca Vasilije Ostroškog . Tiho da neometamo jedni druge, razgovaramo bez vriske i galame pa saznajemo da su nam prve “komšije” u našem konačištu, Makedonci, Rusi, jedna porodica iz Loznice, a odmah do njih i neki mladi ljudi iz Moldavije. O veliki i Sveti Vasilije koliko si nas večeras sa svih strana svojom moći ovdje sabrao. Pred mjestom pričešća beglasno se polako pomjerao red onih koji koriste priliku da sa ovdje ispovijedei pričeste. Kada se završi večernja molitva sve utihnu, koraci nestaše a ljudi se na brzinu uputiše prostrtim ležajevima da se smještaju. Ćarlija vjetrić prohladan. a mjesečina sluti hladnu noć. Probudim se u pola pet, osviće Rođenje Presvete Bogoridice.Osjetim neku nedoživljenu radost koju primjećujem i na licu drugih koji noć provedoše pod vedrim nebom na Ostrogu. Tačno u šest časova počela je liturgija svi smjerno slušamo krstimo se i uživamo u ljepoti službe koja nas krijepi.Po završetku službe kao po komandi kreće se prema Donjem manastiriru gdje je parkiran velik broj autobusa koji će poći još nekim svetinjama. Srbijanci odoše ka manastirima Svete gore Zetske, a mi prema našoj Republici Srpskoj i Hercegovačkoj Gračanici, Petropavlovom manastiru kod Trebinja, pa onda Crkvi u Prebilovcima a na kraju i manastiru Žitomislić.
Ispunjeni radošću poslije dva sata vožnje stignemo pred Hercegovačku Gračanicu. Brdo Crkvina predstavlja najposjećeniji lokalitet Istočne Hercegovine, sa crkvom Blagovještenja, u kojoj je sahranjen najčuveniji Trebinjac Jovan Dučić,i prekrasno uređenim platoom oko crkve, Vladičanskim dvorom, amfitetatrom i ugostiteljskim objektom koji pruža sadržaje i za zabavu najmlađih.Jovan Dučić, najveći srpski pjesnik i diplomata, sahranjen je u crkvi Blagovještenja, Hercegovačkoj Gračanici, na brdu Crkvini. To je treća replika Gračanice sa Kosova u savremenoj srpskoj crkvi. Crkvina, brdo u istočnom dijelu Trebinja, odakle se širi vidik na grad i rijeku Trebišnjicu i mostove, kroz vijekove je predstavljalo uzvišenje hodočašća i mira. Nekada se tu nalazila crkva Svetog Mihajla, srednjevjekovna zadužbina kralja Milutina, a sada crkva Blagovještenja – Hercegovačka Gračanica.
Ispunjeni novom radošću odlazimo da posjetimo još jednu hercegovačku svetinu , Petropavlov manastir. Prostor oko današnjeg manastira Sv. Apostola Petra i Pavla, zajedno sa nekropolom stećaka je područje koje je od marta 2003. godine proglašeno nacionalnim spomenikom BiH. Smješten je na 7 km jugoistočno od Trebinja u Petrovom polju. Obuhvata ostatke crkve Sv. Petra (IV vijek), koji se nalaze ispod današnje crkve, sagrađene 1906. godine i ostatke crkve Sv. Pavla (V vijek), obnovljene 2007. godine.
Današnja crkva Sv. Petra je tipična za ovo podneblje, jednostavne osnove i skromnih dimenzija, sa apsidom prekrivenim kamenim pločama, kao i popločanom unutrašnjošću i drvenim ikonostasom.
Crkva Sv. Pavla se nalazi neposredno uz crkvu Sv. Petra, sa njene južne strane. Prema dostupnoj arhivskoj građi i arheološkim nalazima smatra se da je ova crkva služila kao saborni hram u kome su obavljana bogosluženja, dok je trikonhos sa krstionicom (otkriven 2001. godine) posvećen Apostolu Pavlu služio za krštenja i sahranjivanje vjernika.
Prostor oko današnjeg manastira Sv. Apostola Petra i Pavla, zajedno sa nekropolom stećaka je područje koje je od marta 2003. godine proglašeno nacionalnim spomenikom BiH..Današnja crkva Sv. Petra je tipična za ovo podneblje, jednostavne osnove i skromnih dimenzija, sa apsidom prekrivenim kamenim pločama, kao i popločanom unutrašnjošću i drvenim ikonostasom.
Crkva Sv. Pavla se nalazi neposredno uz crkvu Sv. Petra, sa njene južne strane. Prema dostupnoj arhivskoj građi i arheološkim nalazima smatra se da je ova crkva služila kao saborni hram u kome su obavljana bogosluženja, dok je trikonhos sa krstionicom (otkriven 2001. godine) posvećen Apostolu Pavlu služio za krštenja i sahranjivanje vjernika.
U neposrednoj blizini manastira nalazi se Petropavlovska pećina koju na žalost nismo posjetili jer pred nama je bilo još mnogo puta da bi posjetili sve planirane destinacije.Naravno da smo kupili vino koje proizvodi ovaj manastir a naš sveštenik ga ponese u Lazaricu gdje već dugo godina služi kao liturgijsko.
Poslije kraćeg odmora i ručka u Trebinju uputimo se ka Prebilovcima gdje je 8. avgusta 2017. godine osvećena crkva posvećena novoprebilovačkim mučenicima. Njegova svetost patrijarh srpski Irinej uz sasluženje dvadesetak arhijereja SPC i drugih pomjesnih crkava 8 avgusta 2017 godine je osveštao novoizgrađeni hram u Prebilovcima posvećen Hristovom vaskrsenju, u čiju kriptu su sahranjene mošti prebilovačkih novomučenika.
Patrijarhu i arhijerejima sasluživalo je preko 200 sveštenika, a svetoj liturgiji prisustvovalo je nekoliko hiljada vjernika sa svih prostora gdje žive Srbi.
“Nakon 75 godina lutanja i stradanja koji su trajali i poslije njihove strašne – mučeničke smrti, njihovo prisustvo prekriva danas Prebilovce, Donju Neretvu i sve nas. Stoga vas ljubazno molim, braćo i sestre, udišite vazduh pažljivo i stupajte obazrivo, jer ste na zemlji svetoj, nakvašenoj krvlju, suzama i prahom mučenika koji nam postadoše vječni zastupnici pred Gospodom u Carstvu Nebeskom”, istakao je vladika Grigorije, koji je i jedan od glavnih inicijatora izgradnje ovog hrama. On je naglasio da je sjećanje divno i pamćenje pohvalno, a da je zlopamćenje najveći grijeh, koji vodi u smrt.
“Pobjeda mučenika prebilovačkih je pobjeda Hristova. Njihova pobjeda danas je objava da je zlo nemoćno na duge staze, pogotovo za vječnost”, rekao je vladika Grigorije, dodajući da mučenici preklinju vjerni narod da Prebilovci i dolina Neretve zasiju dobrotom i životom.
Liturgiji su prisustvovali, između ostalih, predsjednik Republike Srpske Milorad Dodik, proslavljeni režiser Emir Kusturica, ugledni srpki i svjetski ljekar prof. dr Predrag Peško, akademik Matija Bećković, proslavljeni košarkaš Dejan Bodiroga, glumac Petar Božović, kao I izaslanik pape Franja.
Hram na ulazu u selo Prebilovci kod Čapljine je sagrađen u znak sjećanja na 4.000 Srba iz donje Hercegovine stradalih od ustaša u Drugom svjetskom ratu i bačenih u jame, a čije su kosti minirane 1992. godine u Spomen-kosturnici u ovom mjestu.
Gradnja ovog hrama, za koji je projekat uradio prof. dr Predrag Ristić uz pomoć sina Save, tekla je po uzoru na Crkvu Hristovog groba u Jerusalimu, koja je simbol Vaskrsenja i života. Osveštanju hrama i svetoj arhijeresjkoj liturgiji prethodila je litija od sela Prebilovci do novoizgrađene crkve, gdje je kosti mučenika dočekao patrijarh Irinej. Prebilovački svetitelji su kanonizovani na Svetom arhijerejskom saboru Srpske pravoslavne crkve koji je održan od 15. do 29. maja 2015. godine.
Oni će biti uvršteni u kalendar svetih i slaviće se 6. avgusta. Prema izvještaju žandarmerije NDH iz septembra 1941. godine, ustaše su toga ljeta ubile 820 Srba iz Prebilovaca. Samo u jednom danu 6. avgusta te godine, ubijeno je 550-600 žena i djece tako što su živi bačeni u Šurmančku jamu kod Međugorja. Ugašen je život u 57 porodica.
„Ilindanski pokolj“ preživjelo je samo 170 Prebilovčana, pretežno muškaraca, koji su se ponovo ženili i u poznim godinama dobijali novu djecu. Tako je obnovljen život u selu. Zbog ove tragedije poznati japanski dnevnik Ashai Šimbum je pisao da je ovo mjesto četvrto na listi najstradalnijih sela na svijetu u Drugom svjetskom ratu. Poklonici koji su posjetili ovaj hram bili su potrešeni pričom o stradanju našeg naroda o danu kada je “mržnja kulala” ali I nastavkom mržnja, ali onda kada su 1991 godine tek sakupljene kosti iz Prebilovačkih jama ponovno minirane mžnjom sinova i unuka koji taj zločin počiniše 70 godina ranije.Prekrasna crkva je pobjeda nad zlom i pokazuje da srpski narod pamti svoje žrtve i da im se klanja.Zidovi hrama su otvorena knjiga sa popisom svih žrtava koji je zamijenio ikonopise kakavim se ikonopišu ovakve svetinje.
Vidno potrešeni pričom koju smo saslušali o dvostrukom zločinu nad neduženim prebilovačkim Srbima, uputimo je da se poklonimo oltaru moštima sradalih Žiromislićkih monaha koje iz manastira 1941. godine zločinci izvedoše i sve do jednog pobiše. Danas se u obnovljenom manastiru koji svakim danom dobija sve veći sjaj nalaze njihove mošti. Manastir Žitomislić je posvećen Blagovještenju Presvete Bogorodice, iz 15.je vijeka i obnovljen je 1563. godine od braće pravoslavnih Srba Miloradovića-Hrabrena, u selu Žitomisliću, timaru ove stare srpske poznate velmoške i zadužbinarske porodice. Rodonačelnik bratstva Miloradovića-Hrabrena, koje je živjelo u predjelima stolačkih Dubrava i Hrasna, vojvoda Stjepan Miloradović pominje se 1416. godine, a u turskim popisima defterima iz 1468. i 1477. god. pominju se sinovi: vojvoda Petar i braća mu Radoje i Vukić. Porodična nekropola Hrabrena nalazi se u Radimlji, a kompleks crkve sa grobovima i dvije kamene sudačke stolice na Ošanićima kod Stoca. Na stećku u Radimlji piše:“Sie leži dobri Radoe sin vojvode Stjepana na svojoj baštini na Batnogah si bilig postavi na me brat moi boevoda Petar.“Kroz svoju istoriju mnogo puta je paljen, pljačkan ali voljom gospodnjom isnagom monaha i monahinja koji su ovdje boravili sačuvan je vrlo bogat Manastir su do temelja srušili pripadnici HVO 1992 godine ali je on voljom naroda ovog kraja obnovljen i ponovo osvještan I iz njega odjekuje monaška molitva a uz Neretvu se prolama jeka zvona manastirskih zvona kao i poslednjih 6 vijekova sa malim prekidima onda kada mržnja pobijedi pamet, ljubav i razum.
Nad dolinom Neretve se već spustila noć kada ispred manastirske porte posjedamo u autobus ćutljivi, nabijeni teško prihvatljivim istinama o našem narodu koji su neki od nas danas po prvi put čuli o stradanju ovdašnjih Srba iz jednog jedinog razloga što su Srbi i što žele da budu svoji na svome kao što su bili vijekovima.
“Evo juče i danas smo obišli predivne svetinje našeg naroda. Draga moja djeco vraćamo se kući sa spoznajom da je naš narod a sa njih i svetinje mnogo stradao kroz sve vijekove ali vraćamo se i sa neizbježnim zaključkom da moramo biti složni, obožiti se, složiti i umnožiti jer samo tako ćemo biti jaki i svoji na svome” poruči nam najstariji naš saputnik Branko Karlaš dugogogodišnji prosvetni radnik i direktor osnovnih škola koji je redovan putnik u zagrljaj svetinjama i koji u svojoj 93. godini ima potrebu da se pokloni našim svetinjama.
Za kraj ovog reporterskog izvješaja red je da se ispred svih putnika zahvalimo sveštenstvu crkve Lazarice a posebno svešteniku jereju Petru Figureku koji nas privede oltarima svetinja i pokaza neskrivenu ljubav prema nama.
