Moja grupa na putu za Svetu goru se odlučila posjetiti i pokloni sjenima srpskih vojnika koji život izgubiše u proboju Solunskog fronta u Prvom svjetskom ratu. U sklopu groblja poredani su grobovi sa krstovima srpskih, francuskih, italijanskih, engleskih i ruskih vojnika poginulih u borbama i proboju Solunskog fronta. Ovo je mjesto koje svjedoči da od odbrane otadžbine većeg i jačeg cilja nema, to nam svjedoče ovi krstovi poredani u redove pokazujući da su i kroz pjesme “Tamo daleko”, “Plava grobnica” i “Kreće se lađa Francuska”, da su ustvari neizmjerna ljubav i odanost otadžbini plaćena životima.
Pripreme za izgradnju groblja počele su 1926. godine, a na čelo poduhvata postavljen je Savo Mihailović koji je imao zadatak da sa grupom saboraca prikupi posmrtne ostatke izginulih ratnika raštrkanih na širokom prostoru na kojem su vođene borbe. Oni su obišli oko 250 grobalja, eshumirali poginule ratnike i prenijeli na novo groblje. Sav materijal za izgradnju groblja donijet je iz Srbije, a Grčka je besplatno ustupila zemljište od oko 7000 kvadrata, a sav materijal oslobodila carina i poreza. Oko srpskog groblja posađene su sadnice čempresa donijete iz Hilandara kako bi odavale vječnu stražu palim borcima za slobodu. Čempresi danas ostavljaju veoma jak utisak na posetioce.
Groblje je podignuto na mjestu na kojem se tokom 1916. godine nalazila poljska bolnica srpske vojske. Zejtinlik je dobio ime po turskoj reči zejtin, jer se na tom prostoru u doba Otomanske imperije nalazila pijaca za prodaju ulja (zejtina). Po završetku rata odlučeno je da se svi poginuli vojnici sahrane na zajedničkom groblju, a kao mesto za to odabran je Zejtinlik koji je u to vreme bio gola ledina. Danas je Solun dosta veći pa je groblje u širem centru grada. Nakon izgradnje groblje je postalo stecište prežijivelih ratnika kao i porodica poginulih.
Tokom niza godina u sklopu groblja je nastao svojevrstan muzej predmeta, knjiga i relikvija koje su posetioci donosili. Tokom Drugog svjetskog rata čuvar Ðorđe Mihailović, sin gore pomenutog Save, uspio je da sačuva groblje od nacističke pljačke zakopavši vredne knjige i relikvije. Od glavnog ulaza u groblje široka staza vodi do kosturnice iznad koje je podignuta kapela čiji je ulaz sa druge strane. Unutrašnjost kapele ukrašena je natipisima svih jedinica i glavnih bojišta.
Ispod platoa na kojem je smještena kapela nalazi se kripta. Od ulaza se stepenicama spušta u centralnu prostoriju od koje se račvaju bočni hodnici u čijim se zidovima nalaze mermerne ploče poginulih koji su tu sahranjeni. Grobni mir kripte tek s vremena na vrijeme remete zvuci pjesme „Tamo daleko“.
“Nigde prikladnije svoje mjesto nije našla ova naša izgnanička pjesma tuge i čežnje, kao ovde u kosturnici na Zejtinliku”, rekao je jedan stari ratnik koji je poslije dvadeset godina došao da posjeti spomen.
Danas je čuvar, domaćin i vodič sprskog vojničkog groblja na Zejtinliku Ðorde Mihailović, Ðurin sin, a Savin unuk. Đorđe živi u čuvarskoj kućici u sklopu kompleksa sa suprugom. O Ðorđu Mihailoviću je 2013. godine snimljen dokumentarni film: “Poslednji čuvar”.
Koliko vrijedi posjetiti groblje zbog bitnih istorijskih svedočenja koje nam pruža, vrijedi ga posjetiti i kako bi se upoznao čuvar Ðorđe.Taj čovjek sitne građe ima dušu koja te zarobi , zavoliš ga poslije nekoliko riječi koje čiješ kako ih i sa koliko ljubavi izgovara u pomen junacima čije kosti tako dugo čuva.
Prilikom naše posjete imali smo sreću da budemo svjedoci organizovsnog i najavljenog dolaska Kola srpskih sestara iz Novog sada koje u donijele pregršt poklona, slavsko koljivo i kolač da ga za dušu ovdje prelome . . Donijeli su i veliku ikonu Majke Božije koju su svečano predali čiča Đorđu u kripti spomen kosturnice. Sa njima je došlo muško pjevačko društvo obučeno u srpske vojničke uniforme koji su u čast stradalih boraca otpjevali pjesme „Kreće se lađa Francuska“, a kada su zapjevali „Tamo daleko „ kod svi prisutnih oči se napuniše suzama , bilo je toliko dirljivo. Čiča Đorđe iako dobrano troši desetu deceniju života odrecitovao je nekoliko pjesama Vojislava Ilića Mlađeg koje slikovito govore o junaštvu i stradanju vojske u naroda Srbije u prvom svjetskom ratu.
Sprsko groblje predstavlja centralni dio kompleksa na Zejtinliku. U kosturnici groblja sahranjeno je 5580 sprkih ratnika stradalih na Solunskom frontu. Oko mauzoleja nalazi se deset parcela u kojima je sahranjeno još 1440 srpskih ratnika, a tu su i dvije zajedničke grobnice na kojima je sahranjeno 78 srpskih nepoznatih ratnika prenijetih sa Solunskog fronta i 217 nepoznatih srpskih ratnika prenijetih iz Carigrada.
U sklopu srpskog groblja nalazi se i takozvano Partizansko groblje gde je sahranjeno 126 partizana koji su izgubili živote u nacističkim logorima u Solunu u Drugom svjetskom ratu.
Interesantno je da nad engleskim grobljem dominira spomenik karakterističan za engleska groblja bez krsta. Jedini krst nalazi se na nadgrobnom spomeniku Katarine Harlej koji su podigli srpski oficiri u znak zahvalnosti za sve što je tokom rata uradila za srpski narod. Ona je tokom rata bila šef jedne od engleskih sanitetskih misija, a i poginula je pružajuci pomoć tokom bombardovanja.
Na njenog grobu zapisano je: “Katerina Meri Harlej, rođena 3. maja 1853. godine umrla u Bitolju 7. marta 1917. godine – žrtvi svetskog rata, plemenitoj Engleskinji, velikoj dobrotvorki srpskog naroda.
Toplo preporučijem svim koji mogu da odu i da se poklone sjenima junaka koji su postali uzor hrabrosti ali i ljudske čestitosti jer nije poznato da je ikada i jedan srpski vojnik boraveći na oporavku u Grčkoj učinio i najmanje nedjelo već naprotiv bili su uzor, časti i poštenja i simbol ljubavi prema otadžbini Kaže se da su im pogledi i misli bili upereni i tamo negdje u šljivike Šumadije kojoj su žudili i koja ih je dozivala. Pokazali su neviđeno junaštvo u proboju Solunskog fronta i zaslužili poštovanje saveznika koji su ih hvalili i divili im se govoreći da to nikada i nigdje nisu vidjeli. I mi danšnji Srbi koji više od vijeka odlazimo i poklonimo se njihovim junačkim djelima u duši nosimo to sjeme časti i velike ljubavi za svoju otadžbinu koja nam je čak i iznad naših života.
Opraštajući se od čiča Đorđa zamolim ga zafotogtrafiju sa njim on pristade a meni je ona jedna od najdražih uspomena jer u njemu vidim oličenje čojstva zbog njegove žrtve koju stojički podnosi iz čiste ljubavi prema svom narodu i otadžbini.
